Kolędowanie było początkowo zwyczajem związanym z pogańską tradycją noworoczną, polegał na wzajemnym odwiedzaniu się. Odwiedzinom towarzyszyły pieśni o charakterze powinszowania i życzeń.
Tradycja ta jest powiązana także z tradycją rzymską. Rzymianie, każdy pierwszy dzień nowego miesiąca określali jako „calendae”, od momentu wprowadzenia przez Juliusza Cezara tzw. „kalendarza juliańskiego” kalendy juliańskie rozpoczynały Nowy Rok. Zgodnie z tym, kolędowanie początkowo sprowadzało się do nowo rocznych życzeń, także skromnego upominku.
Obyczajowość chrześcijańska nadała tej tradycji nowy wymiar i znaczenie. Ludowe i pogańskie zwyczaje zaadoptował Kościół katolicki i połączył je z błogosławieństwem domostw wiernych w święto Trzech Króli.
Kolędnicy
Integralną częścią tradycji związanych z Bożym Narodzeniem jest kolędowanie. Tego dnia, mieszkańcy wsi i miasteczek nawiedzani byli przez grupy kolędników – młodzieży przebranej za różne postacie. Wędrujący przez wsie i miasta kolędnicy to zwyczaj znany ze średniowiecza. Według tradycji kolędowanie rozpoczynano w Boże Narodzenie wieczorem kub w święto Szczepana (drugi dzień świąt) a kończono przed Matką Boską Gromniczną.
Wsie i Miasta odwiedzali przebierańcy wyposażeni w maszkary: konia, turonia, bociana, żurawia, itp. Odwiedzali domostwa, pozdrawiali domowników, śpiewali, wygłaszali życzenia zdrowia i urodzaju, odgrywali różne scenki oraz prosili o „kolędę” – co oznaczało datek; najczęściej posiłek: zazwyczaj szynkę, kiełbasę lub ciasto; czasami wręczano też niewielkie pieniądze. Gospodarze wyczekiwali kolędników, przyjmowano z ich wielką życzliwością – kolędnicy przynosili bowiem dobre wróżby i życzenia pomyślności. Kiedy gospodarz nie chciał wpuścić kolędników lub nie był hojny śpiewano złośliwe i sprośne piosenki pod jego domem. Wyróżnia się kilka rodzajów kolędowania:
- z szopką – rodzaj teatrzyku kukiełkowego;
- z turoniem – dziwnym stworzeniem z kłapiącą paszczą;
- z Herodem – odgrywane przedstawienie toczyło się wokół postaci Heroda;
- z umocowaną na kiju gwiazdą.
W skład postaci, za które przebierali się kolędnicy wchodzili: Cygan, żyd, diabeł, śmierć, żołnierze, postacie biblijne. Gama przebrań była dość szeroka – tworzono dziwne i różnorodne przebrania i maski.
Kolędujący księża
Ogólnie przyjmuje się, że kolędowanie w chrześcijańskiej tradycji pojawiło się w XIII wieku. W XV i XVI wieku jednym z głównych celów kolędy w Polsce było zwalczanie zabobonnych i heretyckich praktyk. Kolędujący proboszcz miał obowiązek konfiskaty książek, których treść była w sprzeczności z naukami Kościoła. Odwiedziny pełniły też rolę przygotowania do spowiedzi i komunii wielkanocnej.
Do czasu soborów trydenckiego (1545-1563) proboszcza często zastępował parafialny skryba, organista lub zakrystianin. W XVIII i XIX kapłani z niektórych diecezji odwiedzali także innowierców. Już wtedy krytykowano żądanie od wiernych daniny. Datki były z reguły dobrowolne, jednakże były regiony (jak Prusy i Śląsk) gdzie płacono tzw. „stawkę kolędową”. Obecnie datki z kolęd, są pokaźnym źródłem dochodów przedstawicieli Kościoła, którzy w żaden sposób nie muszą się z nich rozliczać (datki na cele religijne zwolnione są z podatku). Obowiązek kolędowania nakłada na księży Kodeks Prawa Kanonicznego, który mówi, że kapłani powinni poznawać swoich wiernych.
