Zatoki przynosowe to puste przestrzenie pneumatyczne wyściełane błoną śluzową umiejscowione w kościach twarzoczaszki, które uchodzą do jamy nosowej.
Często ulegają zapaleniu – potrafią być więc bardzo dokuczliwe, o czym doskonale wie spora część ludzi. Jak zbudowane są zatoki? Jakie pełnią funkcje? Jak o nie dbać? Jak sobie poradzić kiedy są chore?
Zatoki jako wpuklenia błony śluzowej wrośnięte od jamy nosowej w otaczające kości rozwijają się już w życiu płodowym, rozmieszczone są symetrycznie wokół nosa i oczu, łączą się z nosem poprzez tzw. kompleks ujściowo-przewodowy. Wyróżnia się cztery rodzaje zatok – ich nazwy powiązane są z ich lokalizacją, wyróżniamy:
- zatoki czołowe (parzyste) są położone w kości czołowej, stanowią parzyste przestrzenie oddzielone przegrodą czołową. Połączone są z jamą nosową za pośrednictwem przewodu czołowo-nosowego. Pojemność jednej zatoki człowieka wynosi od 8 do 23cm3;
- komórki sitowe są najmniejsze ze wszystkich zatok, zlokalizowane są pomiędzy jamą nosową a oczodołami. Stanowią grupę różnych struktur powietrznych położonych w obrębie kości sitowej, z jamą nosową połączone są poprzez rozwór półksiężycowy;
- zatoki klinowe położone są najgłębiej – jest to nieregularna przestrzeń przypominająca motyla. Uchodzą w szczytowej części jamy nosowej, objętość pojedynczej zatoki klinowej wynosi ok 3cm3;
- zatoki szczękowe (parzyste) występują parzyście w kości szczękowej poniżej oczu, mają kształt piramidy. Są największe ze wszystkich zatok, łączą się z jamą nosową poprzez rozwór półksiężycowy. Średnia objętość jednej zatoki szczękowej to ok. 24 cm3.
Jako pierwsza zaczyna wykształcać się w życiu płodowym zatoka szczękowa. Wszystkie zatoki ostateczne wymiary osiągają w drugiej dekadzie życia. Rola zatok przynosowych w organizmie człowieka od lat jest przedmiotem badań naukowych – do tej pory nie została jednoznacznie wyjaśniona. Istnieją jednak pewne teorie co do ich funkcjonowania, przypisuje im się następujące funkcje:
- oddechową – ogrzewają i nawilżają wdychane powietrze, wyrównują różnicę ciśnień podczas oddychania;
- węchową – wspierają zmysł węchu
- mechaniczną – dzięki swojej budowie ochraniają mózgoczaszkę przed urazami – tworzą przestrzenie, w które podczas urazy najpierw trafiają uszkodzone kości czaszki;
- termiczną – stanowią termoizolacyjną i ogrzewającą podstawę czaszki i oczodołu;
- statyczną – przyczyniają się do zmniejszenia wagi szkieletu twarzoczaszki;
- fonetyczną – stanowią bufor, przestrzeń rezonacyjną, która chroni ucho wewnętrzne przed przewodzeniem drogą kostną własnego głosu.
Problemy z zatokami
Ze względu na swoją budowę, położenie oraz kontakt z wdychanym powietrzem zatoki często ulegają zapaleniu, które może być wywoływane przez bakterie, wirusy i grzyby. Zapalenie może mieć charakter przewlekły, nawracający lub ostry:
- przewlekłe zapalenie zatok przynosowych trwa dłużej niż 6 tygodni. Pozostawia zmiany w błonie śluzowej – można je zaobserwować podczas badania tomografii komputerowej lub RTG zatok;
- nawracające zapalenie zatok przynosowych pojawia się co najmniej 4 razy w roku, w co najmniej 8-tygodniowych odstępach;
- ostre zapalenie zatok przynosowych pojawia się nagle i utrzymuje ok. 3 tygodnie.
Zapalenie zatok objawia się poprzez silny ból w okolicy zatoki objętej stanem zapalnym. Dolegliwość jest potęgowana poprzez ruch głowy – zwłaszcza jej pochylanie. Towarzyszy mu często uczucie rozpierania, może pojawić się także katar, kaszel, gorączka, częściowa lub całkowita utrata węchu i smaku.
W przebiegu zapaleniu zatok występuje upośledzenie drożności nosa oraz nadwrażliwość twarzy na dotyk i ucisk w okolicach chorej zatoki. Na problemy z zatokami są szczególnie narażone osoby z wielokomorowymi zatokami czołowymi, alergicy, astmatycy, chorzy na mukowiscydozę, nurkowie, palacze, osoby mające problemy z próchnicą zębów.
Nieleczone lub niewłaściwe leczone zapalenie zatok może doprowadzić do wielu groźnych powikłań: zapalenia opon mózgowych, zakrzepowego zapalenia zatok żylnych opony twardej, zapalenia nerwu wzrokowego, zapalenia gałki ocznej, zapalenia tkanek miękkich oczodołu a nawet ropnia mózgu.
Oprócz zapalenia zatok rozwijać się mogą inne choroby, wśród których wspomnieć wypada o polipach zatok przynosowych. Pojawiają się one wtedy, kiedy dochodzi do rozrostu błony śluzowej – do ich powstawania może przyczynić się stan zapalny, choroby alergiczne, astma i mukowiscydoza. Występują także torbiele zatok, którym sprzyja zaleganie w zatokach gęstej wydzieliny. Przez bardzo długi czas torbiele mogą przebiegać bezobjawowo – po pewnym czasie pojawią się objawy charakterystyczne dla zapalenia. Skrajnie rzadko występują nowotwory zatok, które pojawiają się pomiędzy 40 a 70 rokiem życia i stanowią mniej niż 1% wszystkich zachorowań na nowotwory złośliwe.
Jak leczyć zatoki?
Początkowe stadium zatkanych zatok można leczyć domowymi sposobami i lekami dostępnymi powszechnie bez recepty. Leczenie wspomagają przede wszystkim preparaty obkurczające śluzówkę i rozrzedzające wydzielinę, środki przeciwbólowe oraz przeciwzapalne.
Świetnie sprawdzają się płukanki z soli fizjologicznej oraz inhalacje i woda morska. Na ból zatok pomagają ciepłe okłady, warto zadbać o odpowiednie nawilżenie powietrza oraz optymalną temperaturę pomieszczenia. Warto stosować napary ziołowe – z lipy, jeżówki i tymianku.
Do gorącej herbaty warto dodawać goździki, miód, imbir i kardamon. Ciekawym sposobem na zminimalizowanie bólu głowy i zatok jest stosowanie lampy na podczerwień – co prawda nie wyleczy to infekcji, ale przyniesie ulgę.
Leczenie zatok zależy przede wszystkim od przyczyny stanu zapalnego. Zapalenie wywołane przez wirusy najczęściej leczy się objawowo. Jeżeli zatoki zostały zainfekowane przez bakterie konieczne będzie zastosowanie antybiotyku.
Jak dbać o zatoki?
O zdrowie zatok warto dbać – każde zapalenie zwiększa szansę wystąpienie kolejnych stanów zapalnych w przyszłości; każde zapalenie zatok może przerodzić się także w przewlekłe zapalenie zatok, które wymaga przeważnie leczenia operacyjnego. Oto kilka porad:
1. Rzuć palenie i unikaj zanieczyszczeń powietrza.
W dymie tytoniowym znajduje się ponad 7000 związków chemicznych – w tym 250 szkodliwych i 70 rakotwórczych wraz z pozostałymi zanieczyszczenia powietrza przedostają się do zatok, podrażniają błonę śluzową, mogą przyczynić się do powstania stanu zapalnego oraz nowotworu.
2. Noś czapkę i szalik
Przez głowę ucieka z organizmu największa ilość ciepła. Zatoki, odpowiedzialne m.in. za ogrzewanie i nawilżanie powietrza lubią ciepło. Kiedy temperatura na zewnątrz spada zawsze zakładaj czapkę i szal.
3. Postępuj ostrożnie z klimatyzacją
Klimatyzacja w pomieszczeniach i samochodach nie jest korzystna dla zdrowia zatok. Warto zadbać aby filtry w układzie klimatyzacji były regularnie sprawdzane i wymieniane.
4. Korzystaj z inhalacji
Inhalacje z ziół oraz olejków eterycznych korzystnie wpłyną na zdrowie zatok, oczyszczą je i udrożnią, złagodzą dolegliwości bólowe, odpręża i zrelaksują. W przypadku ziół doskonale sprawdzają się szałwia i rumianek, wśród olejków eterycznych wskazać można lawendę, sosnę i eukaliptus.
5. Odpowiednia temperatura i wilgotność
Zatoki uwielbiają pomieszczenia z temperaturą na poziomie 18-19 stopni Celsjusza oraz właściwą wilgotnością powietrza – ok 60%. Wilgotność powietrza poniżej 40% jest niezdrowa – warto zauważyć, że w okresie grzewczym wilgotność spada nawet do 20-30% co może nasilić problemy z zatokami. Warto stosować nawilżacze powietrza lub wieszać na grzejnikach zwilżone zimną wodą tkaniny. Codziennie przynajmniej przez 10 minut wietrz pomieszczenia.
6. Pij dużo wody
Odpowiednie nawodnienie organizmu to także właściwe nawodnienie błony śluzowej zatok. Dziennie należy spożywać ok 2 litry wody.
7. Nie wychodź na dwór tuż po umyciu włosów
Mowa tutaj przede wszystkim o okresie jesienno-zimowym.
8. Lecz się jeżeli jesteś alergikiem
Alergeny – szczególnie wziewne jak np., pyłki roślin podrażniają błonę śluzową i przyczyniają się do powstawania stanów zapalnych. Regularnie stosuj zalecone przez lekarza leki przeciwalergiczne.
9. Nie unikaj świeżego powietrza
Zatoki lubią świeże powietrze, zadbaj każdego dnia o przynajmniej 20 minutowy spacer – nawet w okresie jesienno-zimowym.
Domowa inhalacja na zatoki
Jeżeli czujesz dolegliwości związane z zatokami, można wykonać domowym sposobem prosty zabieg inhalacji solą – na litr wody stosujemy 7 łyżek stoli, dla wzmocnienia efektu można zastosować kilka kropel olejku mentolowego lub mięty. Kiedy woda nieco ostygnie, ale wciąż wytwarza się ciepła para umieszczamy głowę tuż nad powierzchnią wody i przykrywamy głowę ręcznikiem.
Inhalację wykonujemy do momentu, w którym para przestanie się ulatniać; należy ją wykonywać codziennie przez 5 dni. Inhalację najlepiej jest wykonać tuż przed snem, nie należy po niej wychodzić na zewnątrz.
