Jama ustna jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego oraz częścią aparatu mowy. Umiejscowione w niej zęby umożliwiają rozdrabnianie pokarmu a język jego przeżuwanie i przesuwanie w stronę gardła.
Trzy pary ślinianek wydzielają ślinę niezbędną do nawilżania jamy ustnej oraz ochrony zębów i przyzębia. Najczęściej występującymi chorobami w obrębie jamy ustnej są choroby zębów i przyzębia, owrzodzenia oraz nowotwory. Dla zachowania właściwego zdrowia jamy ustnej konieczne jest przestrzeganie podstawowych zasad higieny.
Jama ustna zaczyna się od warg i kończy na cieśni gardła. Wargi stanowią początek układu pokarmowego, zbudowane są z włókien mięśniowych i tkanki łącznej. Czerwoną barwę nadają im prześwitujące włośniczki, obecne w wargach zakończenia nerwowe umożliwiają rozróżnienie rodzaju spożywanego pokarmu. Dzięki współpracy warg, policzków, łuków zębowych, języka i podniebienia możliwe jest jedzenie oraz wydawanie dźwięków. Wargi zamykają jamę ustną od przodu, łuk językowo- migdałkowy, od dołu przez dno jamy ustnej od góry – przez podniebienie twarde i miękkie.
Podniebienie składa się z płytki kostnej oddzielającej jamę ustna od jamy nosowej. Podniebienie twarde utworzone jest z kości szczęki i stanowi ok. 2/3 całego podniebienna, pokrywają je gruczoły śluzowe – śluz, który wytwarzają nawilża przyjęty pokarm i umożliwia jego połykanie.
Podniebienie miękkie stanowi tylko 1/3 podniebienia, znajdują się w nim mięśnie – napinacz i dźwigacz podniebienia; unoszą one podniebienie i odgradzają jamę nosową od jamy ustnej podczas połykania pokarmu. Mięśnie te biorą również udział w otwieraniu trąbki słuchowej, dzięki ich pracy możliwe jest wyrównanie ciśnienia po obu stronach błony bębenkowej.
Język jest narządem umożliwiającym żucie i połykanie pokarmu oraz mówienie. Na jego grzbiecie znajdują się brodawki nitkowate, których funkcją jest m.in wspomaganie żucia. Pomiędzy nimi umiejscowione są kubki smakowe. Największymi brodawkami na języki są tzw. brodawki okolone położone przy tylnej części języka (ok 1/3 całości) – układają się w kształt litery „V” i są głównym narządem smaku. Na całym języku rozlokowane są tez brodawki liściaste, które umożliwiają rozpoznawanie czterech smaków: słonego, gorzkiego, słodkiego i kwaśnego.
Ślinianki są parzystym narządem wytwarzającym ślinę niezbędną do właściwego nawilżenia jamy ustnej oraz do wspomagania połykania i żucia pokarmu. Ważną funkcją śliny jest również ochrona jamy ustnej i zębów. Ślinianki podjęzykowe i podżuchwowe są umiejscowione w dnie jamy ustnej, ślinianki przyuszne znajdują się pomiędzy żuchwą a uchem.
Istotnym elementem jamy ustnej są zęby, które służą do gryzienia i żucia pokarmu. Zawiązki zębów pojawiają się już w czasie życia płodowego, wyżynanie się pierwszych – tzw. zębów mlecznych ma miejsce ok. 6 miesiąca życia niemowlęcia i trwa do 21-31 miesiąca. Wszystkich zębów mlecznych jest dwadzieścia – po 10 na każdym łuku – występują siekacze, kły oraz zęby trzonowe. Proces wyżynania się zębów stałych kończy się ok 25 roku życia. Dorosły człowiek ma od 28 do 32 zębów. Zęby, które występują tylko u części społeczeństwa to „ósemki” zwane także „zębami mądrości”. Każdy rodzaj zębów pełnie odrębne funkcje:
- osiem siekaczy – mają płaski kształt i służą do cięcia pokarmu;
- cztery kły – są najostrzejsze i biorą udział w oddzieraniu twardego pożywienia;
- osiem zębów przedtrzonowych – służą do rozgniatania i rozcierania pokarmu;
- osiem-dwanaście zębów trzonowych – umożliwiają kruszenie pokarmu.
Wszystkie rodzaje uzębienia występują symetrycznie po oby stronach łuku zębowego. Ząb składa się z widocznej w jamie ustnej korony oraz korzenia znajdującego się pod powierzchnią dziąsła. Częścią pośrednią pomiędzy koroną a korzeniem jest szyjka zęba. W budowie zęba wyróżnia się:
- szkliwo stanowi najbardziej powierzchowną warstwę osłaniająca ząb, rozpoczyna się w okolicy szyjki zęba i pokrywa całą jego koronę. Grubość tej warstwy wynosi ok 1-2mm., w 96-99% składa się z substancji nieorganicznych w postaci hydroksy- i fluoroapatytów. Szkliwo cechuje się wyjątkowa twardością porównywane jest pod tym względem do topazu.
- zębina to warstwa leżąca pod szkliwem, jest częścią składową korony jak i korzeni zębów, w ok. 20% składa się z substancji nieorganicznych (m.in. pod postacią włókien kolagenowych oraz srebrochłonnych), które otoczone są przez związki mineralne – dwuhydroksyapaty stanowiące 70% i odpowiadające za twardość tej tkanki.
- miazga jest jedyną żywą tkanką zęba osłanianą przez szkliwo i zębinę. Odpowiada za funkcję czuciową (ból), odżywczą (dostarczanie składników odżywczych do tkanek zęba), obronną -wzmaga produkcję zębiny wobec zmian patologicznych, m.in. próchnicy.
- cement korzeniowy nazywany jest kostniwem, zaliczany jest do tkanek przyzębia utrzymujących ząb w zębodole. składa się z substancji nieorganicznych i organicznych, budową przypomina kość.
Problemy jamy ustnej
Jama ustna jest wewnętrzną częścią organizmu, która w największym stopniu ma kontakt ze środowiskiem zewnętrznym – z tej przyczyny narażona jest na różnego rodzaju dolegliwości i choroby, niektóre z nich mogą być wrodzone. Do najczęstszych schorzeń w obrębie jamy ustnej zalicza się:
- próchnicę zębów;
- zapalenie miazgi;
- ropień zęba;
- paradontozę;
- przerost i zapalenie dziąseł;
- liszaj płaski;
- leukoplakia;
- wady zgryzu.
W jamie ustnej często występują owrzodzenia i afty, są to bolesne nadżerki pojawiające się na wargach, języku i podniebieniu. Mogą być spowodowane niedoborami minerałów i witamin – w szczególności witaminy B12, żelaza i kwasu foliowego, urazami oraz stresem. Nawracające owrzodzenie ust – opryszczka będąca bolesną zmianą tworzącą się w obrębie błony śluzowej warg spowodowana jest wirusem opryszki HSV. Szacuje się, że nosicielem wirusa jest ok 90% społeczeństwa, kto raz się nim zakaził jest nosicielem do końca życia. Nawrót opryszczki może wywołać zmęczenie, osłabienie organizmu, miesiączka, stres, ekspozycja na promienie słoneczne.
Zdarzają się także nowotwory jamy ustnej pojawiające się w obrębie języka, dna jamy ustnej lub gruczołów ślinowych. Jak w każdym przypadku – im szybciej nastąpi wykrycie tym większa szansa na wyleczenie. Na tworzenie się guzów złośliwych szczególnie narażone są ślinianki.
Jak dbać o zdrowie jamy ustnej
O zdrowie w obrębie „jamy ustnej”, w szczególności zębów dbać nie trudno. U podstaw leży właściwa higiena, która pozwoli na uniknięcie wielu poważnych chorób i ich następstw. Oto kilka porad, które warto wdrożyć do codziennej rutyny:
1. Właściwie dobierz szczoteczkę do zębów
Dobrze dobrana szczoteczka to podstawa – pomoże w dokładnym wyczyszczeniu powierzchni zębów bez ryzyka podrażnienia dziąseł (w przypadku szczoteczki zbyt twardej) lub niedokładnego usunięcia pozostałości po jedzeniu i piciu (w przypadku szczoteczki zbyt miękkiej).
2. Myj zęby przynajmniej przez 2 minuty
Z całą pewnością mycie zębów nie może trwać krócej niż 2 minuty, zaleca się nawet aby czas mycia trwał do 5 minut. Mycie zębów należy wykonywać ruchem wymiatającym a nie zataczając kółka na ich powierzchni. Taka technika pozwoli na pozbycie się wszystkich pozostałości i bakterii. Nie myjemy również jednego całego łuku zębowego, staramy się myć każdy ząb osobno – od dziąsła po koronę, myjemy zarówno od strony zewnętrznej jak i wewnętrznej. Większość szczoteczek wyposażona jest w specjalną końcówkę do mycia języka i policzków – warto o tym nie zapominać, tam również gromadzą się bakterie.
3. Nie płucz zębów bezpośrednio po ich umyciu
Po umyciu zębów nie płucz jamy ustnej, wypluj nadmiar pasty i pozwól jej jeszcze pracować chwilę po umyciu. Fluor zawarty w paście, kiedy usunięty jest z zębów zbyt wcześnie jest bezskuteczny. Pozostawiając go w jamie ustnej na dłużej zapewniamy sobie dodatkową ochronę przed bakteriami.
4. Używaj nici dentystycznej
Przy pomocy szczoteczki nie usuniemy wszystkich resztek jedzenia z przestrzeni między zębowych. Ważne jest dlatego używanie nici dentystycznej, która pomoże w dotarciu do wszystkich szczelin i usunięciu z nich pozostałości.
5. Używaj płynu do płukania ust
Płyn do płukania ust to ostatni etap właściwej higieny. Pozwoli on na usunięcie resztek jedzenia i bakterii. Czyści on również powierzchnie, których nie czyścimy szczoteczką.
6. Myj zęby po każdym większym posiłku
Podstawą higieny jest mycie zębów co najmniej 2 razy dziennie, dodatkowo powinniśmy czyścić je po każdym większym posiłku. Jeżeli nie mamy takiej możliwości, warto przynajmniej skorzystać z płukanki.
7. Regularnie badaj się u stomatologa
Nawet kiedy nic nie boli konieczne są wizyty kontrolne – przynajmniej raz na pół roku. Dzięki nim mogą zostać wykryte zmiany w zębach, które nie dają jeszcze objawów bólowych. Im szybsze leczenie tym lepiej.
8. Zdrowo się odżywiaj
Stosowanie zbilansowanej diety, bogatej w warzywa i owoce pozwoli dostarczyć organizmowi wszystkie niezbędne witaminy i substancje odżywcze. Wielu z nich potrzebują dziąsła, zęby i błona śluzowa.
9. Rzuć palenie
W dymie tytoniowym znajduje się ponad 7000 związków chemicznych – w tym 250 szkodliwych i 70 rakotwórczych – wszystkie one podrażniają błonę śluzową, zwiększają ryzyko wystąpienia próchnicy, znacząco zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwór.
10. Ogranicz spożycie alkoholu
Alkohol osusza i podrażnia błonę śluzową, wystawia ją na ataki bakterii i grzybów.
